Choroby odglebowe roślin — skąd się biorą choroby odglebowe?

Choroby odglebowe to zbiorcze określenie chorób, których źródłem infekcji są patogeny bytujące w glebie, które atakują rośliny poprzez system korzeniowy. Głównymi źródłami infekcji są nasiona, rozsada i podłoże. Z kolei patogeny wywołujące choroby oglebowe mogą być przenoszone przez wiatr, wodę, a także podczas zabiegów pielęgnacyjnych. Wiele chorób odglebowych daje podobne objawy, co utrudnia ich prawidłowe rozpoznanie.

Rodzaje patogenów glebowych

Patogeny glebowe to organizmy bytujące w glebie, które, w sprzyjających warunkach, zdolne są do wywołania choroby w roślinach.

Organizmy te należą najczęściej do jednej z następujących grup:

- wirusy,

- grzyby,

- nicienie.

Przy czym najczęściej występują patogeny tych dwóch ostatnich rodzajów i to one są powodują większość chorób odglebowych. Zarówno grzyby jak i nicienie są odpowiedzialne za liczne szkody w uprawach amatorskich oraz wielkopowierzchniowych.

Bytujące w glebie grzyby stanowią najczęstszą przyczynę odpowiedzialną za wywoływanie chorób odglebowych. Są to zazwyczaj grzyby jednokomórkowe, zaliczane do pleśni. Wnikają do roślin przez uszkodzenia w powłokach spowodowane np. urazami lub żerowaniem szkodników. Po wniknięciu do rośliny, ich strzępki przerastają tkanki rośliny oraz tworzą zarodnie z zarodnikami. Ich patogenność zależna jest od czynników zewnętrznych, wśród których należy wymienić temperaturę i wilgotność. Rozwojowi grzybów sprzyja wysoka temperatura i wilgotność powietrza, z kolei suche środowisko ogranicza ich zdolność do proliferacji. Chorobotwórcze grzyby, w niesprzyjających warunkach, zdolne są do wykształcania odpornych zarodników i form przetrwalnikowych, które zachowują zdolność do kiełkowania i infekowania nawet przez kilka lat.

Z kolei nicienie to niewielkich rozmiarów (zwykle nie przekraczają 0,3 mm długości) organizmy o podłużnym, wydłużonym kształcie ciała, które jest przezroczyste lub półprzezroczyste. Większość nicieni glebowych jest bardzo mała – ich dostrzeżenie gołym okiem jest niemożliwe. Nicienie odżywiają się materią organiczną, mogą żerować na korzeniach roślin, powodując ich uszkodzenia. Ponadto, mikroorganizmy te mogą przenosić inne chorobotwórcze drobnoustroje, które wnikają przez powstałe wskutek żerowania nicieni urazy. Skład gatunkowy nicieni glebowych zależny jest od klimatu, szerokości geograficznej i rodzaju gleby. Mikroorganizmy te preferują gleby lżejsze, chociaż istnieją gatunki żyjące w glebach gliniastych.

Przenoszenie patogenów przez powietrze

Powietrze może być wykorzystywane do przenoszenia chorobotwórczych drobnoustrojów. W ten sposób przenoszone są zazwyczaj zarodniki lub przetrwalniki grzybów, a zjawisko to nazywa się anemochoria. Do rozprzestrzeniania się zarazków dochodzi wraz z ruchem powietrza. Wykorzystanie tego sposobu siewstwa umożliwia rozprzestrzenianie się grzybów na duże odległości, które mogą dochodzić nawet do kilkudziesięciu kilometrów. Jest to zatem bardzo wydajny sposób poszerzania zasięgu występowania. Odległość, na jaką przenoszone są zarodniki zależy od czynników takich jak:

- ciężar zarodników,

- stopień przystosowania do roznoszenia z wiatrem.

Wiele organizmów wykorzystujących wiatr do rozprzestrzeniania zarodników wykształciło mechanizmy przystosowawcze to wiatrosiewności, do których należą:

- wytwarzanie wielu zarodników,

- obecność specjalnych komór powietrznych lub aparatów lotnych, ułatwiających unoszenie się zarodników w powietrzu,

- bardzo mały rozmiar i niska masa zarodników,

- zarodnie mogą posiadać specjalne mechanizmy balistyczne, które, po wprawieniu w ruch, umożliwiają wyrzut zarodników na większe odległości.

Aby transport zarazka droga powietrzną był możliwy, objawy chorobowe muszą być widoczna na nadziemnej części rośliny. Na powierzchni rośliny tworzą się zarodnie z zarodnikami lub formy przetrwalnikowe, które są rozsiewane z powietrzem. Warunki, które sprzyjają takiemu transportowi to: wysoka wilgotność powietrza, duże zagęszczenie roślin, a także brak wiatru. Zarodniki, które znajdują się wewnątrz kropel wody przemieszczają się bardzo łatwo, ponadto, warunki panujące w kropli wody są doskonałe.

Przenoszenie patogenów grzybowych przez powietrze jest bardzo powszechne. Okazuje się bowiem, że w powietrzu w sposób ciągły unoszą się liczne zarodniki grzybów. Jednak powietrze nie jest wykorzystywane do transportu innych patogenów glebowych, takich jak nicienie. Organizmy te rozmnażają się poprzez jaja i wymagają do rozwoju środowiska wilgotnego, takiego jak gleba.

Przenoszenie patogenów sposób mechaniczny

Choroby odglebowe mogą rozprzestrzeniać się także w sposób mechaniczny. Transport ten polega na przeniesieniu patogenu z jednego miejsca w drugie poprzez sprzęt lub narzędzia, a także materiały które mają kontakt z glebą lub chorą rośliną. W ten sposób przenoszone są chorobotwórcze grzyby, nicienie, wirusy i bakterie. Po przeniesieniu na nowe stanowisko, patogeny te zdolne są do infekowania i namnażania się w zdrowych roślinach, prowadząc do rozwoju chorób.

W sposób mechaniczny przenoszone są formy wegetatywne drobnoustrojów, ale także ich przetrwalniki i zarodniki. Gleba jest środowiskiem, w którym licznie gromadzą się formy przetrwalnikowe oraz wegetatywne patogenów, także tych występujących na częściach nadziemnych. Dlatego ważne jest prawidłowe postępowanie z resztkami pozostałymi po zbiorach. Jeżeli w uprawie występują choroby odglebowe, konieczne jest dokładne zebranie resztek po zbiorach, a następnie ich utylizacja. Działanie to pozwala na uniknięcie rozwoju form przetrwalnikowych, które mogą pozostać w stanie życia utajonego do następnego sezonu, zachowując zdolność do infekowania roślin. Patogeny powodujące choroby odglebowe mogą również przenosić się przez sprzęt używany do upraw. Koła, maszyny, sprzęt ręczny, a nawet buty – wszystkie elementy mające kontakt z glebą stanowią potencjalne źródło patogenów. Ma to szczególne znaczenie, gdy maszyny pożyczane są między hodowcami, lub w wypadku korzystania z firm świadczących usługi rolne.

Kolejnym sposobem mechanicznego rozprzestrzeniania się chorobotwórczych patogenów są rośliny. Na korzeniach, łodygach i liściach sadzonek mogą znajdować się mikroorganizmy powodujące choroby. Często dawka zakaźna jest bardzo mała, w niektórych wypadkach już kilkanaście zarodników grzybów może prowadzić do rozwoju choroby. Oprócz sadzonek, źródłem patogenów, a zwłaszcza grzybów, mogą być również nasiona. Aby ograniczyć ryzyko zawleczenia chorób w uprawy podczas siewu, stosuje się zaprawianie nasion. Kluczem do zapobiegania tego typu zjawiskom jest zakup certyfikowanego materiału siewnego od sprawdzonych dostawców oraz prawidłowe jego przechowywanie.

Jak rozpoznać chorobę odglebową? Objawy choroby odglebowej

Patogeny odglebowe atakują rośliny w miejscach niewidocznych na pierwszy rzut oka przez co zauważenie objawów rozwoju choroby w jej początkowym stadium jest utrudnione. Infekcje najczęściej zauważalne są dopiero, gdy ich rozwój skutkuje znaczącym osłabieniem wigoru roślin. Objawy chorób odglebowych są także stosunkowo mało specyficzne i łatwo mogą zostać pomylone z, na przykład, brakiem wody, co dodatkowo utrudnia ich rozpoznanie.

Większość chorób odglebowych rozpoczyna się od uszkodzenia korzeni, co sprawia, że przestają efektywnie pobierać wodę i składniki odżywcze z gleby. Najczęściej, początkowe symptomy rozwoju chorób odglebowych to:

- więdnięcie,

- osłabienie wzrostu,

- spadek plonowania,

- chloroza liści,

- zamieranie roślin.

Początkowo objawy często przypominają niedobór wody, co może sprawić, że nawadnianie stanie się bardziej intensywne. Niestety, działanie to tylko przyspieszy rozwój choroby. Patogeny odglebowe stanowią duże zagrożenie w uprawach. Ich negatywny wpływ na wzrost i rozwój znajduje odbicie w wielkości i jakości uzyskanych plonów. W przypadku silnego porażenia może dojść do całkowitego zamierania roślin.

Aby rozpoznać chorobę odglebową, konieczne jest wykonanie dokładnych oględzin roślin, zarówno w części naziemnej, jak i podziemnej. Przeprowadzając oględziny korzeni, należy zwrócić szczególną uwagę na występowanie ubytków i uszkodzeń. Świadczą one o żerowaniu szkodników glebowych, a także stanowić mogą bramę wejścia dla chorobotwórczych patogenów. Ponadto, należy przyjrzeć się wyglądowi korzeni – ich kształtowi, grubości, ilości korzeni bocznych. Choroby odglebowe upośledzają wchłanianie przez korzeń, co może prowadzić do nadmiernego rozwoju korzeni bocznych, co sprawia, że wyglądem przypominają miotłę. Oglądając nadziemne części roślin, należy zwrócić szczególną uwagę na łodygi i liście. Jeżeli zauważalne są punktowe odbarwienia, zmiany koloru, a także suche plamy, oznacza to, że przyczyną choroby są patogenne grzyby. Ponadto, na zmienionych chorobowo miejsca widoczne mogą być również skupiska zarodni z zarodnikami.

Najczęściej występujące choroby odglebowe

Najczęstszymi sprawcami chorób odglebowych są grzyby. Wiele z nich jest zdolnych do wywoływania choroby w różnych rodzajach upraw. Poniżej znajduje się krótka charakterystyka najczęściej występujących chorób odglebowych wywoływanych przez grzyby.

1. Antraknoza korzeni.

Choroba ta obejmuje korzenie roślin, a jej sprawcą są grzyby z rodzaju Colletotrichum. Na zainfekowanych korzeniach rozwijają się brązowo-czarne, nekrotyczne plamy pokryte licznymi, czarnymi plamkami. Dochodzi do złuszczania się warstwy korowej, a następnie brunatnienia i gnicia korzeni. Brak charakterystycznych objawów w części nadziemnej roślin.

2. Fuzarioza.

Schorzenie to, powodowane przez grzyby z rodzaju Fusarium, charakteryzuje się długim okresem inkubacji. Jeżeli do zakażenie dojdzie na etapie produkcji rozsady, objawy będą zauważalne w okolicy kwitnienia. Porażenie tym patogenem prowadzi do brązowienia i gnicia korzeni chorych roślin, a także brunatnienie podstawy łodygi oraz wiązek przewodzących. Zmiany w tkankach przewodzących najczęściej obejmują dolną część rośliny, ich występowanie ogranicza się do wysokości około 30 cm nad ziemi. W miejscach tych powstają przewężenia, które następnie pokrywają się biało-różowym nalotem grzybni z zarodnikami. Wśród innych objawów fuzariozy należy wymienić: żółknięcie liści i więdnięcie roślin, a także zahamowanie wzrostu prowadzące do ich zamarcia.

3. Fytoftoroza.

Fytoftoroza powodowana jest przez grzyby Phytophthora spp. Obserwowane objawy zależne są od fazy wzrostu. Jeżeli choroba atakuje rośliny młodsze, porażeniu ulega szyjka korzeniowa, co prowadzi do więdnięcia bez widocznych objawów zewnętrznych. Jedynym objawem jest brunatnienie wiązek przewodzących w dolnej części pędu głównego. U roślin starszych porażeniu ulega podstawa łodygi.

Tkanki w tym miejscu zmieniają barwę na szarozieloną, a następnie brunatnieją. Następnie dochodzi do przewężenia łodygi i obumarcia tkanek, a także stopniowego zamierania roślin. Jeżeli choroba rozwija się na roślinach dojrzałych, dochodzi do gnicia korzeni, które postępuje ku górze, a najstarsze liście żółkną i więdną. W przebiegu choroby na łodygach pojawiają się objawy zgnilizny w formie wodnistych, szarozielonych plam. Tkanki i wiązki przewodzące w miejscu porażenia brunatnieją, łodyga ulega przewężeniu, a rośliny stopniowo zamierają. Zgnilizna może także obejmować owoce.

4. Rizoktonioza.

Rhizoctonia solani to grzyb wywołujący powschodową zgorzel siewek, gnicie korzeni, a także zgorzel szyjki korzeniowej i podstawy łodygi. Wraz z rozwojem choroby dochodzi do powstawania przewężeń łodygi tuż przy powierzchni gleby, co prowadzi do zamierania roślin. U starszych roślin jednym z pierwszych objawów rizoktoniozy jest powstanie ciemnobrunatnego, lekko wklęśniętego pierścienia zgorzeli w dolnej części łodygi.

5. Werticilioza.

Objawy tej choroby, wywoływanej przez Verticillium spp., ujawniają się w późniejszych fazach wzrostu roślin, zwykle krótko przed zbiorami. Początkowo obserwuje się więdnięcie najmłodszych liści, następnie całych roślin. Na brzegach, między nerwami najstarszych liści, pojawiają się żółte, pomarańczowe lub brązowe przebarwienia. Żółknące liście opadają, a roślina powoli zamiera. W tym czasie wiązki przewodzące zmieniają barwę na ciemnożółtą lub jasnobrązową.

6. Zgorzel siewek.

Zgorzel siewek nazywana jest również miękką zgnilizną korzeni i podstawy pędu, oraz zgorzelą zgnilakową. Powodują ją grzyby z rodzaju Pytium, które porażają korzenie w różnych fazach uprawy. Wraz z rozwojem choroby, dochodzi do zamierania siewek przed lub krótko po wyjściu na powierzchnię gleby. Obserwuje się puste place, pozbawione młodych roślin. Na starszych siewkach powstają przewężenia i rozwija się zgnilizna podstawy łodygi. Jeżeli grzyb zaatakuje starsze rośliny, u nasady pędy pojawiają się brązowe, lekko wgłębione plamy, na których rozwija się zgnilizna. Zmiany te posuwają się w górę rośliny. Wzrost roślin jest zahamowany, liście żółkną, brązowieją i zamierają, ich korzenie są charakterystycznie spłaszczone i łatwo się rozpadają.

7. Zgnilizna twardzikowa.

Patogeny powodujące tę chorobę, grzyby z rodzaju Sclerotinia, mogą porażać wiele gatunków roślin, a ich formy przetrwalnikowe mogą przetrwać w glebie nawet kilka lat, zachowując zdolność do zakażania. Najbardziej charakterystycznym objawem tej choroby jest pojawienie się puszystej, białej i obfitej grzybni na porażonych tkankach. Wraz z rozwojem choroby, na plamach tych pojawiają się czarne skupiska form przetrwalnikowych. Zainfekowane rośliny usychają i zamierają.