Nasiona rzepaku do siewu

W uprawie są ozime i jare odmiany rzepaku. Rzepak jary lepiej radzi sobie z chwastami i nie przemarznie zimą, ale daje znacznie gorsze plony (nawet o 40% niższe). Uprawie rzepaku ozimego sprzyjają warunki klimatyczne i glebowe w Polsce, dlatego jest on u jedną z głównych roślin uprawnych. Jakie pozaekonomiczne zalety ma uprawa rzepaku ozimego?

1. Przełamywanie monokultur zbożowych. Wprowadzenie rzepaku do zmianowania zapobiega wyjałowieniu gleb i zmniejsza konieczne dawki nawozów. Rzepak jest doskonałym przedplonem dla zbóż ozimych, wcześnie schodzi z pola i pozwala na dobre przygotowanie stanowiska przed ich wysiewem.
2. Korzyści fitosanitarne. Uprawa rzepaku ozimego przerywa cykl rozwoju agrofagów atakujących zboża i wpływa na ograniczenie szkodliwości chorób podsuszkowych (zgorzel podstawy źdźbła, łamliwość źdźbła, fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni).
3. Poprawa struktury gleby. Rzepak głęboko się korzeni i tworzy rozbudowany korzeń palowy. Po żniwach wzbogaca glebę o dużą ilość materii organicznej, spulchnia ją oraz pozostawia liczne puste przestrzenie poprawiające napowietrzenie i stosunki wodne w glebie.

Zainteresowanie uprawą rzepaku wynika z dużej opłacalności, wyższej niż w przypadku uprawy pszenicy. Nie jest to roślina łatwa w uprawie. Na dobry wynik ekonomiczny wpływa wiele czynników, z których część zależy od rolnika, a część nie.

• Warunki glebowe. Rzepak najlepiej plonuje na glebach I-III klasy bonitacyjnej (kompleks pszenny bardzo dobry i dobry oraz żytni bardzo dobry) o głębokim profilu, zasobnych w próchnicę, utrzymanych w dobrej kulturze, o uregulowanym odczynie pH powyżej 6,0.
• Miejsce w płodozmianie. Najwyższe plony rzepaku uzyskuje się, wysiewając go po roślinach bobowatych, mieszankach zbożowo-strączkowych i wczesnych ziemniakach. Nie należy wysiewać rzepaku drugi rok z rzędu na tym samym polu.
• Przygotowanie stanowiska. Rzepak wymaga starannego przygotowania stanowiska w celu usunięcia resztek pożniwnych i odchwaszczenia oraz orki siewnej i wałowania w celu zapewnienia odpowiedniej struktury i stosunków wodnych w glebie.
• Siew. Rzepak ozimy wymaga wczesnego i terminowego siewu (najwcześniej w północno-wschodniej części Polski, najpóźniej w południowo-zachodniej). Opóźnienie siewu o 2 tygodnie może oznaczać spadek plonu nawet o 18%. Nasiona muszą być przykryte warstwą 2-3 cm pulchnej ziemi.
• Nawożenie. Rzepak ma bardzo duże potrzeby pokarmowe i nawozowe (szczególnie ważne są odpowiednie ilości potasu, magnezu, siarki i boru). Chcąc uzyskać wysokie plony, trzeba przestrzegać dawek i terminów nawożenia.
• Ochrona przed agrofagami. Prace hodowlane doprowadziły do wyhodowania odmian hybrydowych o wysokiej odporności na choroby. W ochronie przed chwastami pomaga technologia Clearfield. W przypadku wystąpienia patogenów należy przeprowadzać zabiegi niezwłocznie po przekroczeniu progu szkodliwości.
• Temperatury. Rzepak stopniowo hartuje się i powoli przystosowuje się do niskich temperatur. Źle znosi nagłe mrozy bez śniegu lub opad śniegu na niezamarznięty grunt.
• Wilgotność gleby i susze. Dzięki rozbudowanemu systemowi korzeniowemu rzepak dobrze znosi chwilowe niedobory wody, ale jest wrażliwy na susze. Odpowiednia dawka potasu pomaga mu lepiej gospodarować wodą.
• Aktywność owadów zapylających. Rzepak jest owadopylny. Niskie temperatury i opady w czasie kwitnienia rzepaku mogą ograniczyć naloty pszczół na plantacje.
• Ekstremalne warunki pogodowe. W okresie wegetacji rzepakowi nie sprzyjają późne przymrozki, wymakanie po ulewnych deszczach i nawałnicach, susze, gradobicia i silne wiatry. Mogą powodować wyleganie, porastanie, pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion.
• Ceny rynkowe rzepaku. Czynnikiem wpływającym na opłacalność uprawy jest poziom cen. Wyjątkowy urodzaj rzepaku może spowodować spadek cen, natomiast w latach nieurodzaju wysoka cena nie zrekompensuje niskich zbiorów.

Lista odmian zalecanych do uprawy przez COBORU obejmuje po kilkanaście odmian dla każdego województwa. Jakimi kryteriami kierować się przy wyborze optymalnej odmiany?

1. Odmiana hybrydowa czy tradycyjna (populacyjna)? Odmiany mieszańcowe (hybrydowe) są tworzone z myślą o zwiększeniu plonów na dobrych glebach oraz zwiększeniu odporności na przemarzanie lub choroby. Odmiany tradycyjne są tańsze i dają bardziej wyrównane plony.
2. Zimotrwałość. Odporność na przemarzanie jest bardzo ważną cechą odmian uprawianych we wschodniej części Polski, gdzie występują cechy klimatu kontynentalnego.
3. Plonowanie. Plonowanie rzepaku jest uzależnione od rodzaju gleb, agrotechniki i warunków pogodowych w danym roku. Warto wybierać te odmiany, które charakteryzowały się bardziej wyrównanymi plonami na przestrzeni kilku lat.
4. Odporność na choroby. Producenci deklarują poziom odporności poszczególnych odmian na niektóre choroby, takie jak kiła kapusty, czerń krzyżowych, żółtaczka rzepy, zgnilizna twardzikowa, sucha zgnilizna kapustnych, choroby podstaw łodygi i inne. Większa odporność stwarza lepsze szanse uzyskania wysokich plonów.
5. Przydatność do uprawy w systemie Clearfield. Technologia ta polega na zwalczaniu chwastów jednoliściennych i dwuliściennych herbicydem o szerokim spektrum i równoczesnym działaniu nalistnym i doglebowym, który nie szkodzi uprawie rzepaku. Wymaga to stosowania hybrydowych odmian rzepaku odpornych na imazamoks, jedną z substancji aktywnych w herbicydzie. Odmiany te mają oznaczenie CL.
6. Wysokość roślin i odporność na wyleganie. Zazwyczaj większa wysokość rośliny sprzyja jej wyleganiu, ale prace hodowlane doprowadziły do powstania odmian, w których podatność na wyleganie uległa modyfikacji.
7. Termin kwitnienia i dojrzewania. Optymalny termin siewu rzepaku ozimego jest bardzo wąski, a okres wegetacji jest wyjątkowo długi (300-330 dni). Rolnik może wybrać taką odmianę, żeby nie doszło do spiętrzenia prac polowych w rzepaku i innych uprawach.
8. Zawartość białka i tłuszczów. Zawartość białka i tłuszczów ma znaczenie przy karmieniu zwierząt śrutą rzepakową. Rzepak ozimy jest ważną rośliną oleistą. Olej rzepakowy jest źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych (oleinowego, linolowego i alfa-linolenowego) oraz witaminy E i K. Wśród odmian rzepaku ozimego są odmiany o zwiększonej zawartości kwasu oleinowego, który ma działanie prozdrowotne.
9. Zawartość kwasu erukowego i glukozynolanów. Kwas erukowy zawarty w rzepaku powoduje otłuszczenie serca i wątroby u ludzi i zwierząt, a glukozynolany zawarte w paszach rzepakowych blokują hormon tarczycy i osłabiają wzrost i przyrost masy zwierząt. Dostępne w handlu oleje rzepakowe są pozbawione szkodliwych substancji. Istnieją już odmiany rzepaku o zawartości kwasu erukowego poniżej 2% i glukozynolanów poniżej 15 μmol/g.

Odmiany rzepaku populacyjnego (liniowego) są tworzone tradycyjnymi metodami hodowlanymi polegającymi na selekcji, krzyżowaniu i rozmnażaniu roślin o wybranych cechach. Jeszcze na początku XXI wieku dominowały w zasiewach. W 2013 r. areał obsiany mieszańcowymi odmianami rzepaku przewyższył areał przeznaczony dla odmian populacyjnych. Odmiany populacyjne wydają się przegrywać rywalizację z odmianami hybrydowymi. W 2022 r. w krajowym rejestrze odmian roślin rolniczych było przeszło cztery razy mniej populacyjnych odmian rzepaku ozimego, a wśród 18 nowych odmian wprowadzonych do rejestru były tylko 3 odmiany populacyjne. Pomimo presji odmian mieszańcowych nie ustają wysiłki w kierunku poszukiwania coraz lepszych odmian populacyjnych. Odmiany populacyjne dają plony niższe od odmian mieszańcowych średnio o 15-20%, ale plonują bardziej stabilnie (zwłaszcza na gorszych stanowiskach) i lepiej znoszą przyspieszony termin siewu. Wyniki plonowania odmian rzepaku populacyjnego uprawianego w warunkach przeciętnego poziomu agrotechniki i wysokiego poziomu agrotechniki nie różnią się w tak dużym stopniu od siebie i nie zależą tak bardzo od intensywności uprawy, jak plony odmian hybrydowych.

Odmiany mieszańcowe (hybrydowe) wykorzystują zjawisko heterozji, czyli bujności jednej lub kilku cech w pierwszym pokoleniu mieszańców, które pod tym względem znacznie przewyższa pokolenie rodzicielskie. Odmiany mieszańcowe zazwyczaj dają wyższe plony na dobrych stanowiskach, gdzie mogą w pełni wykorzystać swój genetyczny potencjał. Poza zwiększeniem plenności odmiany mieszańcowe mogą charakteryzować się zwiększoną odpornością na wybrane czynniki. Odmiany mieszańcowe są zazwyczaj bardziej zimotrwałe, odporne na choroby (zwłaszcza suchą zgniliznę kapustnych) i lepiej znoszą okresowe niedobory wody. Dzięki większej dynamice wzrostu i silnie rozbudowanemu systemowi korzeniowemu lepiej znoszą opóźniony siew, są dorodniejsze, dają lepsze plony na gorszych stanowiskach i lepiej reagują na warunki stresowe. Mieszańce szybciej regenerują uszkodzenia, wolniej pochłaniają wilgoć po deszczu i wolniej wysychają na słońcu i wietrze, dzięki czemu są mniej podatne na pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Wadą odmian mieszańcowych jest wysoki koszt materiału siewnego i konieczność jego corocznego zakupu, bo efekt heterozji w kolejnych pokoleniach zanika. Wymagają też większej intensywności uprawy i wyższych nakładów.