Jak wygląda uprawa rzepaku jarego?

Rzepak zajmuje aż 97% zasiewów roślin oleistych w Polsce, ale uprawy rzepaku jarego stanowią w nich jedynie niewielką część. Odmiany jare nie dorównują popularnością odmianom ozimym głównie ze względu na niższe plony, średnio o około 1/3. Rzepak jary nie jest traktowany jako alternatywna forma uprawy, ale jako konieczny ratunek w sytuacji, gdy warunki pogodowe uniemożliwiły terminowy wysiew rzepaku ozimego lub uprawa wymarzła na polu. Czy warto siać rzepak jary?

Krajowy rejestr odmian roślin uprawnych na początku 2023 roku obejmował 132 odmiany rzepaku ozimego i tylko 12 odmian rzepaku jarego. Uzupełnieniem są odmiany ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA). Rzepak jary jest rośliną wymagającą wspomagania nawozami, środkami ochrony roślin i agrotechniką, co nie gwarantuje stabilnego plonowania w kolejnych latach. Odmiany rzepaku jarego są wrażliwe na susze, choroby i szkodniki, mają też duże wymagania glebowe.

Gęstość siewu rzepaku jarego

Termin wysiewu. Najlepszym terminem siewu rzepaku jarego jest okres pomiędzy połową marca a połową kwietnia, w zależności od regionu. Termin ten pokrywa się z terminem siania jęczmienia jarego, a podstawowym wyznacznikiem jest temperatura gleby, która w warstwie wysiewu musi osiągnąć 5-6°C. Wilgoć, która pozostała w glebie po zimie gwarantuje roślinom dobry rozwój systemu korzeniowego, właściwe pobieranie składników pokarmowych i prawidłowy wzrost. Wczesny siew pozwala roślinie wykształcić prawidłową liczbę łuszczyn, liczbę nasion w łuszczynie i uzyskać odpowiednią masę tysiąca nasion. Ostatnie lata obfitowały w wiosenne susze, dlatego opóźnienie siewu rzepaku jarego o 10-15 dni może spowodować straty nawet do 25% plonu.

Rozstaw rzędów. Rzepak jary przeważnie jest wysiewany w wąskim rozstawie rzędów, takim jak dla zbóż (12-15 cm). Wysiane w ten sposób rośliny szybko zakrywają międzyrzędzia. Wąski rozstaw pomaga przezwyciężyć presję ze strony potencjalnych chwastów, ale duże zagęszczenie utrudnia przewietrzanie łanu i sprzyja rozwojowi chorób grzybowych. Szeroki rozstaw (20-30 cm) ułatwia mechaniczną pielęgnację uprawy. Rzepak potrafi dostosować się do przestrzeni, którą dysponuje, tworząc rozgałęzienia i zawiązując łuszczyny w zależności od ilości wolnego miejsca.

Ilość i normy wysiewu. Obsada rzepaku jarego zależy od warunków siedliskowych, odmiany oraz zastosowanego rozstawu rzędów i waha się od 45-50 roślin/m² do nawet 100-120 roślin/m². Dla odmian mieszańcowych trzeba przewidzieć większą obsadę niż dla odmian populacyjnych. Na glebach żyznych stosuje się niższe normy wysiewu niż na glebach niższych klas. Optymalny wysiew nasion rzepaku jarego wynosi przeciętnie 4-5 kg/ha. Zwiększona norma wysiewu niekorzystnie wpływa na rozwój rośli, powoduje konkurencję między nimi i prowadzi do osłabienia.

Głębokość siewu. Właściwa głębokość siewu to 1,5-2 cm. Jeśli gleba jest przesuszona, można zastosować głębszy siew (do 3 cm). Zbyt głęboki wysiew stwarza ryzyko, że część kiełkujących roślin nie przebije się na powierzchnię, wschody będą nierówne, a osłabione siewki bardziej podatne na choroby.

Wymagania rzepaku jarego

Wymagania glebowe. Rzepak jary stosunkowo duże wymagania glebowe. Najlepiej rośnie na glebach o odczynie pH 6-7, żyznych, zasobnych w wapń i azot, z dobrze wykształconą warstwą próchniczą. Dobrze wyniki plonowania daje uprawiany na glebach klas bonitacyjnych od II do IV a. W odróżnieniu od rzepaku ozimego dobrze rozwija się na glebach torfowych i murszowych, które zapewniają mu odpowiednią wilgotność podłoża. Stanowisko pod uprawę rzepaku jarego musi być utrzymane w dobrej kulturze rolnej. Uprawie rzepaku nie służy obecność podeszwy płużnej wytworzonej w wyniku wielokrotnej orki na tę samą głębokość.

Wymagania klimatyczne. Rzepak jary jest rośliną klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego. W Polsce przeważnie jest wysiewany w miejsce rzepaku ozimego, kiedy wiadomo, że uprawa nie przetrwa zimy. Wysiew następuje do gleby ogrzanej do temperatury 5-6°C. Nasiona rzepaku jarego kiełkują i wschodzą bardzo szybko, ale dalszy rozwój jest uzależniony od zasobności gleby i stosunków wodnych. Rzepak jest wrażliwy na wiosenne przymrozki, duże straty w uprawach rzepaku powodują gradobicia. Ze względu na duże zapotrzebowanie wodne uprawy rzepaku jarego nie zaleca się w obszarach z roczną sumą opadów powyżej 600 mm.

Wymagania wodne. Rzepak jary potrafi dobrze gospodarować wodą, ale jest wrażliwy na susze. Niedobory wody są najbardziej odczuwalne w okresie kiełkowania i wschodów oraz w okresie kwitnienia. Najwyższe plony rzepaku przypadają na lata, w których opady w sezonie wegetacyjnym kształtowały się wyżej niż średnia wieloletnia.

Preferowany przedplon. Uprawie rzepaku jarego nie jest obojętne, po jakim przedplonie wchodzi na pole. Najlepszym przedplonem są ziemniaki oraz rośliny przemysłowe i pastewne nienależące do rodziny krzyżowych. Rzepak jary może też być uprawiany po zbożach. Ze względu na zagrożenie mątwikiem burakowym nie powinno się wysiewać rzepaku na stanowisku po burakach cukrowych.

Wspomaganie uprawy rzepaku jarego

Zwalczanie chwastów. Rzepak jary wschodzi bardzo szybko, ale równie szybko potrafią wschodzić chwasty. Dużym zagrożeniem upraw są zwłaszcza chwasty jednoliścienne, które konkurują z rzepakiem o dostęp do światła i składników pokarmowych w glebie. Regulację zachwaszczenia można prowadzić mechanicznie (służy temu wysiew rzepaku w szerszym rozstawie rzędów) lub chemicznie. Herbicydy w rzepaku jarym można stosować przed wysiewem nasion, po wschodach i w czasie formowania rozety, w późniejszych fazach, nie później niż do fazy wytworzenia pąków kwiatowych zamkniętych w liściach (BBCH 50) oraz w okresie żniw, przed zbiorem roślin (desykanty).

Ochrona przed szkodnikami. Duże zagrożenie dla upraw rzepaku jarego stanowią masowe naloty słodyszka rzepakowego, który w sprzyjających warunkach potrafi ogołocić z pąków kwiatowych całą plantację. Po wschodach straty w obsadzie plantacji mogą powodować rolnice i pchełka rzepakowa. Opryski insektycydowe stosuje się też przy przekroczeniu progów ekonomicznej szkodliwości mszycy kapuścianej, gnatarza rzepakowca oraz żerujących na łuszczynach chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika.

Ochrona przed chorobami. Rzepak jary jest mniej zagrożony infekcjami niż jego odmiany ozime. Intensywne lub długotrwałe opady atmosferyczne sprzyjają rozwojowi chorób grzybowych, z których najgroźniejszą jest czerń krzyżowych. Ponadto na rzepaku jarym może pojawić się zgnilizna twardzikowa, sucha zgnilizna kapustnych i szara pleśń, dlatego dla zabezpieczenia przed nimi wskazany jest co najmniej jeden oprysk fungicydowy.

Ograniczanie strat podczas zbiorów. Desykacja nie tylko niszczy chwasty, które mogłyby utrudnić zbiór, ale także powoduje wyrównane dojrzewanie nasion w łuszczynach. Warunki pogodowe mogą uniemożliwić terminowy zbiór rzepaku. U w pełni dojrzałych roślin zaczynają pękać łuszczyny, z których osypują się nasion. Żeby temu zapobiec, stosuje się preparaty sklejające na bazie skrobi.

Uprawa rzepaku jarego – najważniejsze wskazówki

Przygotowanie stanowiska. Jeśli uprawa rzepaku jarego została zaplanowana po ziemniakach, przeprowadza się ją w sposób klasyczny z głęboką orką przedzimową i pozostawieniem gleby w ostrej skibie. Jeśli przedplonem były zboża lub rośliny strączkowe, wykonuje się zespół uprawek pożniwnych. Przy uprawie po wymarzniętym rzepaku ozimym trzeba zniszczyć jego pozostałości wraz z chwastami agregatem uprawowym pożniwnym. Przed wysianiem rzepaku jarego nie należy wykonywać orki, ponieważ doprowadzi to do przesuszenia ziemi. Glebę powinno się spulchnić do głębokości 4-5 cm i zabronować, ograniczając do minimum przejazdy po polu. Rzepakowi jaremu nie służy uprawa uproszczona, która ogranicza rozwój systemu korzeniowego roślin. 

Wybór odmiany. Ze względu na małą ilość odmian rzepaku jarego w krajowym rejestrze odmian roślin uprawnych COBORU nie jest publikowana lista odmian zalecanych dla poszczególnych województw. Przy wyborze można posłużyć się wynikami plonowania poszczególnych odmian w ostatnich latach, charakterystyki opisowej danej odmiany albo skorzystać z opinii ośrodków doradztwa rolniczego. Duże straty, sięgające nawet 30%, może powodować pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion, co się zdarza przy opóźnieniu zbiorów. Dostępne są odmiany mieszańcowe (z genami rzodkwi) o zwiększonej odporności na takie uszkodzenia.

Termin i gęstość wysiewu. Dla rzepaku jarego niedobry jest zbyt wczesny i zbyt późny siew. Optymalny termin siewu pokrywa się z terminem siewu jęczmienia jarego i wiosennym ruszeniem wegetacji pszenicy ozimej. Fenologicznym wskaźnikiem może być pojawienie się pierwszych listków agrestu. Nasiona wysiewa się do ziemi o temperaturze 5-6°C. Odstępy między rzędami zależą od przyjętej metody uprawy. Przy chemicznym zwalczaniu chwastów stosuje się rozstaw rzędów taki jak przy uprawie zbóż, co ułatwia opryski środkami ochrony roślin i nawozami nalistnymi. Przy mechanicznym zwalczaniu chwastów stosuje się szeroki rozstaw rzędów.

Zdrowotność łanu. Rzepak jary w porównaniu z rzepakiem ozimym ma mniejsze zapotrzebowania pokarmowe, ale większe wymagania wodne. Krótki okres wegetacyjny rzepaku jarego sprawia, że chcąc utrzymać łan w dobrej kondycji, trzeba zapewnić roślinom staranną ochronę przed agrofagami oraz zbilansowane nawożenie, których koszty są jednak proporcjonalnie niższe niż w uprawie rzepaku ozimego. W ochronie rzepaku przed szkodnikami i chorobami ważną rolę odgrywa profilaktyka, czyli usuwanie resztek pożniwnych oraz eliminacja chwastów z rodziny krzyżowych i samosiewów. Szczególne zagrożenie szkodnikami występuje przy uprawie rzepaku jarego po wymarzniętym rzepaku ozimym.

Nawożenie azotem rzepaku jarego

Rzepak jary daje średnio o 30% niższe plony w stosunku do rzepaku ozimego i o tyle mniejsze są również jego potrzeby nawozowe. Nawozy fosforowe i potasowe powinny być dostarczone na pole już w okresie jesiennym (40-60 kg/ha P2O5 i 80-150 kg/ha K2O), natomiast nawożenie azotem przeprowadza się wiosną przed siewem w dawce łącznej od 80-90 kg/ha do maksymalnie 140-170 kg/ha, w zależności od zasobności gleby. Na glebach lżejszych i przepuszczalnych warto dawkę azotu podzielić i część wysiać przed siewem, a część pogłównie. Zapobiega to wypłukiwaniu azotu z gleby. Efektywność pobierania i wykorzystania azotu zależy od obecności siarki, która odpowiada za produkcję aminokwasów służących roślinie do produkcji białek. Przenawożenie azotem powoduje zbyt wybujały wzrost wegetatywny i mniejszą odporność na choroby i stresy pogodowe.

Czy warto siać rzepak jary?

Ratunek po przemarznięciu rzepaku ozimego. Rzepak jary nie jest traktowany jako alternatywa dla rzepaku ozimego ze względu na dużą różnicę plonowania. Nowe mieszańcowe odmiany rzepaku ozimego w dobrych latach potrafią dać nawet do 5 t nasion z 1 ha, podczas gdy plonowanie rzepaku jarego zatrzymało się na poziomie ok. 2,5 t/ha. Rzepak jary często jest wysiewany na stanowisku po przemarzniętym rzepaku ozimym, kiedy pozostałości herbicydów w glebie uniemożliwiają wysiew zbóż. Rzepak jary jest dobrym rozwiązaniem tam, gdzie są surowsze zimy, czyli we wschodniej i północno-wschodniej części Polski.

Koszty uprawy. Rzepak jary nie wymaga nawożenia i chemicznej ochrony na takim poziomie i tak często, jak rzepak ozimy, co nie jest bez znaczenia przy stale rosnących cenach nawozów i środków ochrony roślin. Niższe koszty uprawy mogą przynajmniej częściowo zrekompensować niższe dochody ze sprzedaży nasion.

Wartość paszowa. Nasiona rzepaku mają podobną zawartość tłuszczu jak odmiany ozime, większą zawartość białka i mniejszą zawartość włókna. Rzepak jary stanowi wartościowe, wysokobiałkowe i wysokoenergetyczne pożywienie dla zwierząt hodowlanych i często służy do produkcji mieszanek paszowych. Dużą wartość paszową ma też śruta poekstrakcyjna.

Roślina miododajna. Kwitnący rzepak swoim kolorem i zapachem intensywnie wabi pszczoły. Miód rzepakowy jest ceniony ze względu na swoje walory zdrowotne. Ten niemal biały miód o kremowej konsystencji jest polecany dla osób z chorobami układu krążenia. Zmniejsza obrzęki, przyspiesza gojenie się skaleczeń, nadżerek i wrzodów przewodu pokarmowego, łagodzi dolegliwości pokarmowe i działa odkażająco.

Rola w płodozmianie. Rzepak jary jest doskonałym przedplonem dla zbóż ozimych. Pozwala przełamać monokulturę zbożową, a resztki pożniwne i słoma rzepakowa po przyoraniu wzbogacają glebę w materię organiczną.