Co jest ważne przy wyborze odmiany soi - lista kluczowych parametrów

Soja to roślina z rodziny bobowatych pochodząca z Azji Wschodniej, która podbiła rynek rolny na całym świecie. Olej sojowy jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym, kosmetycznym, chemicznym i do produkcji biopaliw, śruta sojowa jest podstawowym składnikiem pasz dla zwierząt hodowlanych, a produkty sojowe zyskują popularność jako zamienniki mięsa w diecie wegetariańskiej. Czy warto uprawiać soję w Polsce? Jakie są warunki uprawy soi i jak wybrać właściwą odmianę?

Soja należy do podstawowych roślin uprawnych na świecie, a jej uprawa występuje na różnych kontynentach. Do 2012 r. areał uprawy soi w Polsce był znikomy, na poziomie 200-300 ha. W ostatnich latach powierzchnia zasiewów wzrosła do 25 tys. ha w 2021 r. i 47 tys. ha w 2022 r. Uprawa soi w Polsce wciąż jest mało popularna, chociaż jest szeroki rynek zbytu i duże zapotrzebowanie na ten surowiec, rozwinięta sieć punktów skupu, odpowiednie odmiany dostosowanego do polskiego klimatu i dopłaty do roślin wysokobiałkowych, które zwiększają opłacalność produkcji. Największymi przeszkodami zniechęcającymi do uprawy soi są nieznajomość wymagań uprawowych soi i koniecznych zabiegów agrotechnicznych, wybór nieodpowiedniej odmiany soi oraz błędy popełniane w jej uprawie.

Opłacalność uprawy soi

1. Małe wymagania nawozowe. Dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi Bradyrhizobium japonicum potrafi niemal zupełnie zaspokoić swoje potrzeby w zakresie zaopatrzenia w azot, przez co niższe są wydatki na nawozy azotowe. Do uprawy soi potrzebna jest tylko niewielka dawka startowa azotu oraz nawożenie fosforem i potasem z dodatkiem niezbędnych mikroelementów (bor, molibden, cynk).
2. Korzystny wpływ na gleby i możliwość wzbogacenia płodozmianów. Po zbiorach soi pozostaje w glebie dużo azotu i materii organicznej. Wszystko to zmniejsza wydatki na nawozy dla roślin następczych. Soja jest cennym przedplonem. Może znakomicie urozmaicić dominujące płodozmiany zbożowo-rzepakowe lub zbożowo-kukurydziane i zastępować rzepak w celu uniknięcia zagrożenia kiłą kapuścianą i samosiewami rzepaku.
3. Małe zagrożenie chorobami i szkodnikami. W polskich warunkach soję omijają groźne szkodniki, choroby grzybowe, bakteryjne i wirusowe, a ewentualne infekcje przeważnie nie wymagają stosowania środków ochrony roślin, co również zmniejsza nakłady na uprawę. Soja może sobie radzić bez nawożenia mineralnego i chemicznych środków ochrony roślin, dlatego spełnia warunki uprawy ekologicznej. Powolne kiełkowanie nasion soi sprawia, że jedyne zagrożenie dla uprawy stanowią chwasty.
4. Małe potrzeby wodne i tolerancja na susze. Produkcja soi pochłania kilkakrotnie mniej wody niż uprawa zbóż i kukurydzy. Dzięki rozwiniętemu systemowi korzeniowemu oraz omszonym liściom soja lepiej wykorzystuje wodę opadową i nie traci jej wskutek transpiracji.
5. Dobry wybór odmian. Krajowy Rejestr obejmuje już blisko 40 odmian soi dostosowanych do polskich wymagań klimatycznych. Nowe odmiany cechuje wyższy potencjał plonowania i wcześniejsze dojrzewanie bez konieczności stosowania desykantów. Według zaleceń COBORU soja może być uprawiana w całej Polsce (szczególnie odmiany bardzo wczesne, wczesne i średnio wczesne).
6. Duże zapotrzebowanie i dopłaty do uprawy. Na krajowy surowiec czekają zakłady przemysłu tłuszczowego, kosmetycznego, paszowego i kosmetycznego oraz producenci biopaliw. Opłacalność produkcji podnosi system dopłat. Soja jest rośliną wysokobiałkową i jej uprawa jest dotowana. Rolnicy mogą skorzystać z dopłat przy zakupie materiału siewnego, dopłat za zazielenienie, za uprawę roślin strączkowych na ziarno i jednolitej płatności obszarowej.

>>>SPRAWDŹ CO NA CHWASTY W UPRAWIE SOI? ZWALCZANIE CHWASTÓW W SOI -> KLIKNIJ TUTAJ <<<

Kto powinien zdecydować się na uprawę soi?

Soja lubi gleby żyzne, dobrze napowietrzone i utrzymane w dobrej kulturze rolnej. Preferuje obojętny odczyn gleb (pH 6-7), natomiast nie toleruje gleb kwaśnych (pH<5,5), zwięzłych, zlewnych i piaszczystych. Soja po zbiorach zostawia w glebie 40-80 kg/ha azotu pobranego z powietrza przez bakterie brodawkowe Bradyrhizobium japonicum, dlatego korzystne jest wprowadzenie jej do płodozmianu. Najlepiej sprawdza się na stanowiskach po zbożach i przed pszenicą ozimą. Może być też wysiewana w trzecim roku po okopowych uprawianych na oborniku. Ze względu na duże wymagania termiczne (musi być wysiewana do ziemi ogrzanej do 8°C i źle znosi chłody podczas kwitnienia) w Polsce zalecane są odmiany wczesne o okresie wegetacyjnym do 140 dni. W południowej Polsce można uprawiać odmiany nieco późniejsze, lepiej plonujące. 

Najczęstsze błędy popełniane przez polskich rolników przy uprawie soi

1. Wybór nieodpowiedniej odmiany. Odmiany późniejsze lepiej plonują, ale w warunkach klimatycznych północnej Polski mogą nie osiągnąć dojrzałości do zbiorów lub zebrane nasiona będą miały zbyt wysoki poziom wilgotności. Dla polskiego klimatu najlepsze są odmiany bardzo wczesne i wczesne, a w południowej Polsce średnio wczesne, a nawet średnio późne. Przy wyborze warto posłużyć się listą odmian zalecanych do danego województwa przez COBORU.
2. Wybór nieodpowiedniego stanowiska. Uprawa soi wymaga gleb żyznych i utrzymanych w dobrej kulturze rolnej. Na glebach zlewnych soja może mieć problemy z przebiciem się na powierzchnię. Soja może być wysiewana na czarnoziemach, glebach brunatnych i czarnych ziemiach kompleksów pszennych klas bonitacyjnych od I do IVB.
3. Złe przygotowanie gleby pod uprawę soi. Gleba przeznaczona pod uprawę soi musi być miękka, napowietrzona, o dobrej strukturze i spulchniona a pole wyrównane. Wszelkie nierówności, grudy ziemi i wystające kamienie utrudnią pełny zbiór, ponieważ soja ma nisko osadzone pierwsze strąki.
4. Brak odpowiedniego zaprawienia nasion. Soja żyje w symbiozie z bakteriami brodawkowymi Bradyrhizobium japonicum, dzięki którym jest zaopatrywana w azot atmosferyczny. Nasiona soi muszą być zaszczepione tymi bakteriami, bo w polskich glebach ten gatunek bakterii nie występuje (występują rodzime bakterie brodawkowe, współpracujące z innymi gatunkami roślin bobowatych). Zaprawianie nasion powinno być przeprowadzone bezpośrednio przed siewem w ciemnym pomieszczeniu, ponieważ bakteriom szkodzi promieniowanie słoneczne.
5. Nieterminowy wysiew. Soję wysiewa się w Polsce między 20 kwietnia a 5 maja, gdy gleba ogrzeje się do temperatury co najmniej 8°C. Zbyt wczesny siew naraża ją na późne przymrozki, a przy niskich temperaturach wydłuża się okres kiełkowania i część roślin gnije. Soja potrzebuje też dużo ciepła w okresie kwitnienia. Z kolei zbyt późny siew sprawia, że soja może nie zdążyć w pełni dojrzeć do zbiorów.
6. Niewłaściwe normy i rozstaw wysiewu. Trzeba przestrzegać zaleceń dotyczących norm wysiewu, obsady i rozstawy rzędów. Zalecana obsada soi wynosi w zależności od odmiany 50-80 roślin na 1 m², co oznacza wysiew 120-180 kg/ha. Soja ma rozbudowany system korzeniowy i zbyt duże zagęszczenie spowoduje, że rośliny będą konkurowały między sobą, co spowoduje ich osłabienie. Soja wysiana zbyt rzadko jest bardziej narażona na zachwaszczenie i wyleganie i da mniejszy plon.
7. Zbyt głęboki siew i niewyrównanie pola po siewie. Głębokość siewu soi powinna wynosić ok. 3 cm. Zbyt głęboki siew utrudni wschody soi i utoruje drogę chwastom. Zbyt płytki siew spowoduje wydziobywanie kiełkujących nasion przez gołębie i inne ptaki. Po wysiewie zalecane jest wałowanie. Wyrównana powierzchnia ułatwi zbiór.
8. Doprowadzenie do zachwaszczenia. Walkę z chwastami powinno się zacząć na etapie przygotowania stanowiska pod uprawę soi, które powinno być wolne od uciążliwych chwastów. Soja na początku rośnie wolniej niż potencjalne chwasty, dlatego ważna jest ochrona herbicydowa po siewie i po wschodach. Soja jest wrażliwa na niektóre substancje czynne w herbicydach.
9. Błędy w nawożeniu. Dzięki bakteriom brodawkowym soja sama zaopatruje się w azot, ale potrzebuje przedsiewnie startowej dawki azotu, zanim zacznie się proces symbiozy. Do prawidłowego rozwoju wymaga jeszcze fosforu i potasu oraz mikroelementów w okresie wzrostu (bor, molibden i cynk) i kwitnienia (bor i molibden). Niewłaściwe nawożenie azotowe i organiczne może zahamować działanie bakterii brodawkowych oraz opóźnić kwitnienie i dojrzewanie.
10. Niewłaściwy termin zbioru nasion. Dojrzała soja zrzuca liście, a jej strąki grzechoczą przy potrząsaniu, ale nie pękają. Przy przedwczesnym zbiorze uzyskamy nasiona zbyt wilgotne, a podczas spóźnionego zbioru z pękających strąków zaczną się osypywać nasiona.
11. Błędy podczas zbioru. Niedokładny zbiór pozostawia na polu dużo strąków i nasion. Przed zbiorem trzeba obniżyć aparat tnący kombajnu ze względu na to, że dolne strąki soi są nisko osadzone. Zbyt wysokie cięcie może je całkowicie zniszczyć. To właśnie z tego powodu tak ważne jest wyrównanie powierzchni po siewie. Zbiór soi z nierównej powierzchni może spowodować zanieczyszczenie nasion ziemią z rozbijanych grudek. 
12. Błędy w zmianowaniu. Soję najlepiej uprawiać po zbożach. Można ją też wysiewać w 3 roku po okopowych uprawianych na oborniku, a na glebach słabszych w 2 roku, ale wydłuża się wtedy jej okres wegetacji. Należy unikać wysiewania soi na tym samym stanowisko częściej niż co 4 lata. 

Kluczowe parametry przy wyborze odmiany soi

Od kilku lat lista zarejestrowanych w Polsce odmian soi dynamicznie się rozwija, dając rolnikom więcej możliwości wyboru. Na co zwracać uwagę?

Wczesność odmiany. Soja jest rośliną dnia krótkiego o dużych wymaganiach cieplnych. Krajowy rejestr oraz wspólnotowa lista odmian (CCA) obejmuje odmiany bardzo wczesne, wczesne, średnio wczesne, średnio późne, późne, a nawet bardzo późne. Soja jest wysiewana do odpowiednio ogrzanej gleby, a kwitnie wtedy, kiedy tradycyjnie uprawiane w Polsce bobowate dojrzewają do zbiorów. Termin kwitnienia jest równie ważny w uprawie soi, jak termin siewu ze względu na wymagania termiczne. Decydującą sprawą jest możliwość zbioru nasion soi przy korzystnej pogodzie. Zbiory w zależności od wybranej odmiany mogą przypadać na okres od początków września do połowy października. Nigdy nie można być pewnym pogody, ale zazwyczaj wrzesień w Polsce ma więcej ciepłych i słonecznych dni niż październik. Z tego względu większą gwarancję dają odmiany bardzo wczesne oznaczone symbolem 0000 (czterozerowe) lub wczesne z grupy 000 (trzyzerowe), których okres wegetacji jest krótszy niż 130 dni. W południowej Polsce mogą udawać się odmiany średnio wczesne, a na Nizinie Śląskiej w sprzyjających warunkach także odmiany średnio późne. Uprawa odmian późnych nawet tam jest obarczona dużym ryzykiem.

Odpowiednie dopasowanie do regionu. Ze względu na warunki klimatyczne COBORU wyróżnia dla celów badawczych trzy regiony upraw soi:

• Region Północny (PN) obejmuje województwa: zachodniopomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie i podlaskie;
• Region Centralny (CN) obejmuje województwa: lubuskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie i lubelskie;
• Region Południowy (PD) obejmuje województwa: dolnośląskie, opolskie, śląskie, małopolskie, świętokrzyskie i podkarpackie.

Przy wyborze warto skorzystać z listy odmian rekomendowanych przez COBORU dla danego województwa. Rekomendacja bierze pod uwagę stabilne plonowanie odmiany oraz dopasowanie jej terminu dojrzałości do warunków klimatycznych panujących w danym województwie.

Odmiany krajowe i zagraniczne. Z roku na rok przybywa odmian soi w Krajowym Rejestrze, ale przeważają w nim odmiany zagraniczne, chociaż inicjatywa białkowa COBORU znacznie zwiększyła liczbę doświadczeń porejestrowych i zmotywowała polskie firmy hodowlane do programów hodowli nowych odmian soi. Rolnicy mogą też korzystać z odmian ze wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA). Warto zwrócić uwagę na kraj pochodzenia odmiany. Odmiany pochodzące z krajów o zbliżonych warunkach klimatycznych (Niemcy, Dania, Austria) będą bardziej przydatne od bardzo późnych odmian z krajów Europy Południowej.

Równomierność dojrzewania. Parametrem istotnym dla określenia optymalnego terminu zbiorów jest równomierne dojrzewanie roślin. Odmiany samokończące ograniczają tworzenie pędów bocznych, dzięki czemu wcześniej i bardziej równomiernie dojrzewają i nie wymagają stosowania desykantów. Odmiany samokończące mają wyższe normy wysiewu, bo wysiewa się je gęściej niż odmiany niesamokończące i są bardziej odporne na zachwaszczenie.

Wysokość osadzenia dolnego strąka. Wyższe osadzenie dolnego strąka ułatwia zbiór i zmniejsza ryzyko straty plonu z powodu zbyt wysokiego ustawienia aparatu tnącego kombajnu lub niedostatecznie wyrównanej powierzchni pola.

Odporność na wyleganie. Twardość łodyg i odporność na wyleganie to kolejny czynnik ułatwiający zbiór i zapobiegający stratom ziarna podczas zbiorów.

Odporność na osypywanie. Pękanie strąków i osypywanie nasion powoduje duże straty plonu, zwłaszcza gdy trudno ustalić optymalny okres zbioru, a rośliny dojrzewają nierównomiernie. Niekorzystny wpływ na pękanie strąków mogą mieć okresy suszy. W takiej sytuacji lepiej wybrać odmianę dłużej zachowującą całe strąki bez względu na niedobory wody.

Odporność na choroby. Rozpowszechnianiu się upraw soi w Polsce towarzyszy wzrost zagrożenia upraw za strony agrofagów, dlatego przy wyborze odmiany warto brać pod uwagę jej odporność na zagrożenia, które najczęściej mogą występować na plantacjach soi w Polsce (septorioza, bakteryjna plamistość, bakteryjna ospowatość). 

Potencjał plonowania. Plony soi w Polsce są bardzo zróżnicowane i wynoszą 2-5 t/ha w zależności od odmiany, rejonu uprawy i agrotechniki. Punktem odniesienia może być plonowanie odmian wzorcowych w badaniach COBORU. Generalnie można przyjąć, że dłuższy okres wegetacji daje szanse uzyskania wyższych plonów, ale odmiany późne mogą w Polsce nie dojrzeć do zbiorów.

Jakość ziarna oraz zawartość białka i tłuszczu. Soja jest rośliną oleistą wysokobiałkową o szerokich możliwościach zastosowania. Obecnie większość upraw soi w Polsce jest przeznaczana na pasze, ale można się spodziewać zróżnicowania wymagań w zależności od przeznaczenia uprawy. Z punktu widzenia potrzeb paszowych najważniejsza jest zawartość wartościowego białka, dla przemysłu olejarskiego zawartość tłuszczu, a dla celów spożywczych walory smakowe, żywieniowe i zdrowotne odmiany.